Dobra osobiste – aktualne regulacje
W myśl artykułu 43 Kodeksu cywilnego, przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do dóbr osobistych osób prawnych. Nie ulega wątpliwości, że dobra osobiste właściwe każdemu człowiekowi różnią się od tych, przysługujących tworom organizacyjnym, jakimi są osoby prawne. Elementem łączącym jest ich niezbywalny i niemajątkowy charakter, mimo że w przypadku osób prawnych związek ze sferą stosunków majątkowych jest szczególnie bliski, gdyż naruszenie dóbr osobistych może wpłynąć na ich sytuacje ekonomiczną.
Warto jednak podkreślić, że dobra osobiste osoby prawnej nie są łączone tylko z organami osoby prawnej czy też osobami fizycznymi stanowiącymi jej substrat osobowy, ale są z nimi związane, o czym w dalszej części artykułu. Osoba prawna jest bowiem osobnym podmiotem prawa co oznacza, że jej dobra jako całości również mogą zostać naruszone. To powoduje, że w postępowaniach można zarówno wykazać naruszenie dóbr osobistych osoby fizycznej jak i osoby prawnej.
Należy mieć na względzie, że artykuł 43 Kodeksu cywilnego nie był modyfikowany od 1964 r. Od tego czasu pojawiły się nowe problemy związane z dobrami osobistymi i ich ochroną, w związku z poszerzeniem katalogu sposobów możliwości ich naruszenia np. poprzez platformę internetową.
Przykłady naruszeń dóbr osobistych osób prawnych
Przy ochronie dóbr osobistych osób fizycznych, wskazówką dla sądu jest przykładowe ich wyliczenie w artykule 23 Kodeksu cywilnego. Nie jest to oczywiście katalog zamknięty. Orzecznictwo stopniowo go rozszerza, jednak sama wykładnia sądowa nie jest źródłem prawa. W związku z powyższym, aby zwiększyć pewność prawa, postuluje się uzupełnienie wyżej wspomnianego art. 43 KC o przykładowe dobra osobiste osób prawnych. Proponuje się przy tym uwzględnić: dobrą sławę (odpowiadająca „czci osoby fizycznej”), nazwę (odpowiadącą nazwisku i pseudonimowi osoby fizycznej), nietykalność pomieszczeń (odpowiadającą nietykalności mieszkania osoby fizycznej), tajemnicę korespondencji oraz sferę prywatności.
Wątpliwe jest jednak przyznanie tajemnicom przedsiębiorstwa takim jak nieujawnione do publicznej wiadomości informacje techniczne, technologiczne, handlowe lub organizacyjne, charakteru dóbr osobistych. Co istotne sam system ochrony danych osobowych, ograniczony jest tylko do osób fizycznych.
W wyroku Sądu Najwyższego z 2019 r. (wyrok SN z dnia 18 września 2019 r. sygn. akt. IV CSK 297/18) wskazuje się, że w orzecznictwie i nauce prawa za tego rodzaju naruszenia uważa się m.in. formułowanie nieprawdziwych zarzutów dotyczących przykładowo niskiej jakości wytwarzanych produktów lub świadczonych usług, nierzetelnego wypełniania zobowiązań publicznoprawnych i prywatnoprawnych (nieuiszczanie podatków, składek na ubezpieczenie społeczne, niespłacanie kredytów bankowych lub innych długów), niewłaściwego traktowania pracowników (mobbing, zaleganie z wypłacaniem wynagrodzeń), niewłaściwego podejścia do klientów (niekulturalne traktowanie klientów, nierzetelne załatwianie skarg i reklamacji).
Jak bronić dóbr osobistych osób prawnych?
W uchwale z 3 października 2023 r. (syg. III CZP 22/23) Sąd Najwyższy uznał, że art. 448 Kodeksu cywilnego, który traktuje o zadośćuczynieniu pieniężnym za doznaną krzywdę albo zasądzeniu odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, można stosować odpowiednio do osób prawnych. Przerwało to dominujący dotychczas nurt orzeczniczy, który odrzucał taką możliwość.
Oznacza to, że osoba prawna której dobra osobiste zostaną bezprawnie naruszone, dysponuje poniższym katalogiem środków ochrony: ustalenie, że doszło do naruszenia, roszczenie o usunięcie skutków naruszenia np. złożenie oświadczenia (przeprosin, sprostowań itp.), zadośćuczynienie pieniężne, zapłata na cel społeczny. Ponadto można domagać się zaniechania bezprawnego działania naruszającego dobra osobiste. Jest to jednak standard minimalny tzn. nie wyklucza się uregulowania innymi przepisami pozakodeksowymi innych środków ochronnych.
Badanie naruszenia dóbr osobistych osób prawnych
Przy badaniu naruszenia dóbr osobistych, sąd bierze pod uwagę także kontekst społeczny m.in. odbiór kwestionowanych słów na temat stowarzyszenia zamieszczonych w artykule. Ponadto badając artykuł, wypowiedź, wpis – bierze się pod uwagę całość wypowiedzenia a nie tylko fragmenty. Ponadto naruszenie może już powodować sama treść, wymowa, forma czy tytuł, ale także zapowiedź publikacji.
Oznacza to, że naruszeniem dóbr osobistych osób prawnych jest m.in. publikacja materiałów powodująca pogorszenie wizerunku osoby prawnej w odbiorze społecznym i narażająca ją na utratę zaufania lub wiarygodności (chyba że jest rzetelna i zgodna z zasadami współżycia społecznego), implikowanie, że sama reklamacja jest przesłanką do twierdzenia, że sprzedawca handluje złym towarem czy wywodzenie negatywnych praktyk w spółce z zarzutu postawionego byłemu członkowi zarządu tejże spółki.
Wartym podkreślenia jest fakt, że chodzi tu o takie wpisy, które w sposób oczywisty mają charakter obraźliwy i są nieprawdziwe, a także nie da się w sposób dostateczny zweryfikować (wyrok WSA w Warszawie z 15 września 2021 r. (sygn. akt V ACa 192/21). Jednak, umieszczanie uzasadnionych i prawdziwych informacji, które nie są obraźliwe, znajduje się w sferze dozwolonej krytyki.
Krytyka osób fizycznych pracujących w spółce
Sąd Apelacyjny w wyroku z 2021 r. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 maja 2021 r. I ACa 124/21), uznał, że za krytykę osoby prawnej może być uznana krytyka pod adresem jej organów, gdy jednocześnie nie wskazano nazwisk osób fizycznych pełniących te funkcje (w wyjątkowych sytuacjach także gdy osoba jest imiennie wskazana). Naruszenie może także godzić jednocześnie w dobre imię osób fizycznych działających jako organ osoby prawnej oraz w dobre imię tej osoby prawnej.
W wyroku Sądu Najwyższego z 2019 r. (wyrok SN z dnia 18 września 2019 r. IV CSK 297/18), podtrzymano, że naruszeniem może być godzenie w dobre imię konkretnej osoby fizycznej, co rzutuje na utratę zaufania wśród kontrahentów spółki (sprawa dotyczyła zamieszenia na transparencie w trakcie strajku treści: „Nie pozwolimy by O. zniszczył nas jak C. zniszczył Z.").
Inne rozwiązanie umożliwiałoby celowe, bezpodstawne krytykowanie członków zarządu, aby ucierpiała na tym renoma osoby prawnej.
Sąd Najwyższy w szeregu wyroków stwierdził, że do naruszenia dobra osobistego osoby prawnej dochodzi, gdy rozpowszechniane są nieprawdziwe, krzywdzące, poniżające lub w inny sposób zniesławiające informacje na temat organów, ale także pracowników.
Przy czym warto mieć na względzie, że w przypadku ochrony dóbr osobistych podmiotów realizujących funkcje publiczne, granice dopuszczalnej krytyki są rozszerzone np. wypowiedź, że gmina „nie chce dać na walkę z epidemią ani złotówki”, wypowiedziana w trakcie przebiegu sesji Rady Miejskiej.
Negatywne opinie o pracodawcy zamieszczane na portalach internetowych
Nie wszystkie opinie dotyczące m.in. warunków pracy, warunków i sposobu wynagradzania, atmosfery pracy oraz możliwości rozwoju zawodowego, będzie można uznać za naruszające dobra osobiste. Jeżeli z treść zamieszczonych wpisów traktuje o pewnych faktach i ocenach konkretnych zdarzeń – wpisy znajdują się w granicy dozwolonej krytyki. Warto przykładowo przywołać wpis, który w tym wyroku nie zostały uznany jako naruszający dobra osobiste: „robota dla baranów, jesteś baranem to jesteś mile widziany, nie polecam oszukują na wypłatach, a o umowie można pomarzyć”. Podsumowując, nie każde zamieszczone wpisy posądzające o nieodprowadzanie obowiązkowych składek, rotację pracowników czy bezzasadną utratę przez nich premii, musi być uznane za naruszenie dóbr osobistych. Również idąc za opinią Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu (wyrażoną w wyroku z dnia 15.01.2010 r. w spawie o syng. Akt I ACa 1202/09) nie można się zgodzić, aby wymagać od administratora platform, na których umieszczane są wypowiedzi naruszające prawo lub mogące naruszać prawo, bieżącego usuwania takich wpisów. Nie oznacza to, że w Internecie można napisać wszystko o pracodawcy, nawet używając obraźliwych zwrotów i zawierając nieprawdziwe i zniesławiające informacje. Anonimowość wpisów także często nie stanowi przeszkody w identyfikacji osoby, która dopuściła się naruszenia.
Zespół kancelarii COGENTS